Żydzi w Warszawie – ciekawostki

Nazwiska
Po III rozbiorze Polski w 1795 r. władze pruskie zniosły zakaz osiedlania się Żydów w Warszawie. Ludności żydowskiej nadano także nazwiska. Powszechnie uważa się, że za ich wymyślenie odpowiadał E. T. A. Hoffmann – niemiecki poeta, kompozytor i pisarz (autor znanej bajki „Dziadek do orzechów”), który pracował jako miejski urzędnik. Podobno trafił on do Warszawy za skłonność do żartów z przełożonych i powszechnie uważa się, że i tym razem jego niepokorna natura dała o sobie znać. Nadawane przez niego nazwiska miały często humorystyczny wydźwięk. Ubogich Żydów nazywał na przykład Goldberg (złota góra), lub Goldstein (złoty kamień), albo nadawał serie nazwisk „roślinnych” – Apfelbaum (jabłoń), czy Rosenbaum (różane drzewo). Nadane wtedy w Warszawie nazwiska z czasem rozpowszechniły się na całym świecie.

Aleje Jerozolimskie
W 1774 r. w okolicach obecnego placu Zawiszy została założona osada żydowska zwana Nową Jerozolimą – prowadził do niej trakt nazywany Drogą Jerozolimską. Władze Warszawy, uznając ją za konkurencję w prowadzeniu handlu, już po roku doprowadziły do jej likwidacji, ale nazwa przetrwała do dnia dzisiejszego. Do kontekstu jej powstania nawiązuje instalacja Joanny Rajkowskiej „Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich” – sztuczna palma daktylowa, podobna do tych, jakie można zobaczyć w izraelskich miastach.

Praga
Żydzi osiedlali się też na Pradze, która do 1791 roku była osobnym miastem. Królewski bankier Szmul Zbytkower, którego imię nosi dzisiejsza dzielnica Szmulki, uzyskał zezwolenie na założenie Cmentarza Żydowskiego na Bródnie.Śladem po żydowskiej obecności na Pradze są także pozostałości żydowskiego domu modlitwy, w oficynie budynków o adresie Targowa 50/52.

Lata międzywojenne
W latach 30. XX wieku ludność żydowska stanowiła około 30% populacji miasta, aktywnie uczestnicząc w jego życiu. Warszawskie budynki często projektowali architekci żydowskiego pochodzenia. Był wśród nich Edward Eber – projektant między innymi luksusowego kina Palladium przy ul. Złotej 7/9 (obecnie klub i teatr) oraz Głównej Biblioteki Judaistycznej – obecnej siedziby Żydowskiego Instytutu Historycznego. Ukazywały się liczne żydowskie gazety w jidysz, po polsku i po hebrajsku. Aktywnie tworzyli malarze, jak Roman Kramsztyk, którego dzieła znajdują się w Muzeum Narodowym, czy rzeźbiarze – w tym Henryk Kuna, którego rzeźba „Rytm” zdobi do dziś Park Skaryszewski. W mieście powstawały filmy po polsku i w jidysz, a wielu reżyserów miało żydowskie pochodzenie. Z Warszawy pochodził Samuel Goldwyn, współzałożyciel hollywoodzkiej wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer, a oddział firmy mieścił się przy ulicy Marszałkowskiej.

Kompozytorzy i tekściarze żydowskiego pochodzenia współtworzyli także muzykę rozrywkową, w tym niezwykle popularne do dziś piosenki, takie jak „Chodź na Pragę”, „Panna Andzia”, czy „Bal na Gnojnej”. Do popularnych twórców należeli między innymi Artur Gold, Henryk Wars, Władysław Szlengel, oraz Władysław Szpilman,
którego okupacyjne wspomnienia stały się znane za sprawą filmu Romana Polańskiego „Pianista”. Powstałych wtedy przebojów można posłuchać przy ulicy Floriańskiej – zagra je dla nas… Pomnik Kapeli Praskiej.